به این سوال کارهایی را هم که افراد با ایمان (هر چند با ایمان ضعیف) انجام می دهند؛ ولی در آن به هیچ عنوان، قصد قربت و جلب رضای الهی را نمی کنند را هم می توان افزود.
بنابراین سوال این می شود: اگر کسی خدا و پیغمبر و قیامتی را قبول نداشت؛ اما کاری کرد که در فرهنگ دینی مقبول است و پسندیده؛ برای مثال بیمارستانی ساخت با آخرین تجهیزات و امکانات و آن را رایگان در اختیار مردم گذاشت و یا با کشف و اختراعی خدمت بزرگی به مردم کرد؛ و نیز اگر کسی اصول دین را آنگونه که باید باور داشت (گرچه به شکلی ضعیف) و در عمل همان کاری را کرد که فرد قبلی انجام داد؛ ولی نه بر اساس آن باورهای درستی که دارد؛ بلکه با نیتی تماماً مادی و دنیایی؛ مانند کسب شهرت و یافتن جایگاه در بین مردم؛ خدا مزد کار اینگونه افراد را چگونه خواهد داد؟ آیا ایمان و نیت آنها را ندید گرفته و به صرف داشتن کاری پسندیده آنها را راهی بهشت خواهد کرد؟ از طرفی به دور از عدالت است که کار خوب بی مزد و پاداش بماند.
پیش از پرداختن به پاسخ، یادآوری این مقدمه ضروری است که قرآن کریم شرط ورود به بهشت را ایمان و عمل صالح می داند (آیاتی مانند 25 و 85 سوره بقره) و هیچکدام را به تنهایی برای کسب رضای الهی و نیل به ثواب اخروی کافی نمی داند؛ نه ایمان بی عمل را (158 سوره انعام) و نه عمل بی ایمان را (آیات 15 و 16 سوره هود (علیه السلام) که محور بحث ما در این نوشته همین آیات دسته دوم است که پاسخ سوال را روشن می کند. در آیات 15 و 16 سوره هود می خوانیم:
مَن کاَنَ یُرِیدُ الْحَیَوةَ الدُّنْیَا وَ زِینَتهَا نُوَفِّ إِلَیهْمْ أَعْمَالَهُمْ فِیهَا وَ هُمْ فِیهَا لَا یُبْخَسُونَ
کسانى که زندگى دنیا و زیور و زینتش را بخواهند، ثمره تلاششان را به طور کامل در [همین] دنیا به آنان مىدهیم و در آن چیزى از آنان کاسته نخواهد شد.
أُوْلَئکَ الَّذِینَ لَیْسَ لهَمْ فىِ الاَخِرَةِ إِلَّا النَّارُ وَ حَبِطَ مَا صَنَعُواْ فِیهَا وَ بَاطِلٌ مَّا کَانُواْ یَعْمَلُونَ
اینان کسانى هستند که در آخرت، سهمى جز آتش براى آنان نیست و آنچه [در دنیا از کار خیر] کردهاند، در آخرت تباه و بىاثر مىشود، و آنچه همواره [ریاکارانه] انجام مىدادند، باطل است.
گزیده سخن علامه طباطبایی(ره) در تفسیر این آیات به قرار زیر است:
عمل آدمى تنها نتیجهاى را که منظور آدمى از آن عمل است به او مىدهد؛ اگر منظورش نتیجهى دنیوى باشد نتیجهاى که نصیب او می شود اصلاح و یا رونق شأنى از شۆون دنیاى اوست (البته در صورتى که سایر اسبابى که در حصول این نتیجه مۆثرند نیز مساعدت بکنند) و چنین عملى نتایج أخروى در پی نخواهد داشت؛ زیرا کننده کار، قصد آن نتایج را نداشته تا آن نتایج نصیبش شود و صرفِ خوب بودنِ ظاهر عمل هم برای رستگارى آخرت و نعمتهای بهشتی کافى نیست و آن را نتیجه نمىدهد.
برای مثال: نیکی به مردم و خوش اخلاقی با آنها هم مىتواند به قصد جاهطلبى انجام شود و هم می تواند به نیت پاداش اخروى و تحصیل خشنودى خداى تعالى که اگر به نیت خشنودى خدا انجام نشود باعث اجر و پاداش اخروى و بلندى درجات نخواهد شد.
برای همین در آیه بعد (آیه 16) خبر داده که آنان وقتى وارد زندگی اخروی مى شوند، وارد خانه اى مى شوند که حقیقت و واقعیتش آتشى است که تمامى اعمال دنیایى آنان را نابود می سازد؛ آن طور که آتش هیزم را از بین مىبرد.
آیت الله جوادی آملی حقیقت این نابودی را اینگونه بیان می کند: قیامت، عالمی است که در آن حقیقت هر چیز هویدا می شود (یَوْمَ تُبْلَى السَّرائِرُ- 9/طارق)
در قیامت برای این عده روشن می شود آنچه آنها در دنیا بی نیت الهی انجام دادند در واقع نابود و باطل بود و اینها گمان می کردند کاری حقیقی و با اثری انجام داده اند؛ در حالی که هر چه جز خدا و آنچه دارای رنگ و بوی خدایی است فانی و هالک است (کلُُّ مَنْ عَلَیهْا فَانٍ * وَ یَبْقَى وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الجْلَالِ وَ الْاکْرَام ـ 26،27/الرحمن ؛ کُلُّ شَیْءٍ هالِکٌ إِلاَّ وَجْهَهُ ـ 88/قصص) و اینها در قیامت خواهند دید و فهمید که آنچه بی نیت الهی انجام دادند همه پوک و پوچ و نابود است و بهشتی برای آنها در پی نخواهد داشت.
برای همین فرمود:
وَقَدِمْنَا إِلَى مَا عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْنَاهُ هَبَاء مَّنثُورًا (فرقان/23)
ما به سراغ تمام اعمالى که آنها انجام دادند مى رویم و همه را همچون ذرات غبارِ پراکنده ی در هوا مىکنیم.
علامه (ره) ادامه می دهد: و مراد از پرداخت کامل اعمالشان به آنها در دنیا (نُوَفِّ إِلَیهْمْ أَعْمَالَهُمْ فِیهَا)، رساندن ایشان به تمام آثارى است که اعمالشان در این نظام هستی در پی دارد؛ نه آن نتایجى که خود آنها از اعمالشان انتظار داشتند. برای همین است که در دنیا هر کس به هر آرزویى که دارد نمی رسد؛ بلکه به چیزی مىرسد که برآیند عوامل مۆثر در زندگى و افعال اوست.
برای مثال اگر کسی کار و یا کشف و اختراعی کند که خدمت به تمام مردم باشد؛ اما به نیت کسب شهرت و ثروت و مانند آن و اصلا خدا و قیامت و بهشتی را در نظر نداشته باشد. بی تردید در ازای کار او (به شرطی که دیگر عوامل تحقق خواسته او نیز مساعدت کنند) آنچه به دنبالش بوده نصیبش خواهد شد؛ نه ثواب اخروی و بهشت برین.
خلاصه پاسخ این است که:
اگر کسی بی ایمان و یا بی نیت الهی کاری کند که فرهنگ دینی آن را شایسته بداند، خداوند با او در همین دنیا تسویه حساب می کند؛ یعنی اثر و نتیجه ای را که او به دنبالش بود و یا پیامد دنیایی آن کار را به صاحب عمل می رساند و بر آن عمل مترتب می سازد. چنین عملی که از پشتوانه ایمان و نیت الهی برخوردار نیست به مثابه اسکناس بی پشتوانه ای می ماند که در قیامت هیچ ارزشی نخواهد داشت و بهشت و یا حتی ثواب اندکی را نصیب صاحبش نخواهد کرد.
پاسخ آیت الله جوادی آملی
نماز خواندن بهتر است یا اختراعات ادیسون؟
جواب :
نماز پیوند خلق و خالق، و ستون دین است و با هیچ چیز قابل مقایسه نیست. باید توجه داشت که اختراعات و عبادات دو مسئله جدا هستند و نمیتوان آنها را با هم سنجید.
اگر کسی به مبدأ و معاد معتقد باشد، مانند همین جناب ادیسون که مسیحی و به خدا معتقد بود، چنین شخصی، اگر مطابق دین خود کاری کرده و رضای خدا را در نظر داشته باشد، اجر او محفوظ و در آخرت مأجور است.
نماز سرچشمه همه خوبیهاست و به هیچ وجه با اختراعات قابل مقایسه نیست. به برکت نماز بقیه اعمال ما مورد قبول واقع میشود: «إنّ اوّل ما یُحاسبُ به العبدُ الصّلوة فإن قُبلتْ قُبِل ما سِواها... ».[1] هیچ جایگزینی برای نماز نمیتوان یافت که برکات نماز را هم داشته باشد.
[1] ـ الکافی، ج 3، ص 268
