اعتکاف،فرصتی برای پرواز تا ملکوت

اعتکاف،فرصتی برای پرواز تا ملکوت

«تا قوا و نشاط جوانی باقی است...

ای عزیز، اولاً مگذار مفاسد اخلاقی یا عملی در مملکت ظاهر و باطنت وارد شود، که این خیلی سهل تر از آن که بعد از ورود بخواهی اخراج آنها کنی. همانطور که دشمن را اگر نگذاری وارد سر حد مملکت گردد، یا وارد قلعه شود، آسان تر است تا در صدد رفع و اخراج برآیی. و اگر وارد شد، هر چه دیرتر در صدد دفع برآیی، زحمتت زیاد می شود و قوه ی داخلی، رو به نقصان می گذارد.

شیخ جلیل ما و عارف بزرگوار، آقای شاه آبادی روحی فداه فرمودند:

«تا قوی جوانی و نشاط آن باقی است، بهتر می توان قیام کرد در مقابل مفاسد اخلاقی، خوب تر می توان وظایف انسانیه را انجام داد. مگذارید این قوا از دست برود و روزگار پیری پیش آید که موفق شدن در آن حال، مشکل است و بر فرض موفق شدن، زحمت اصلاح خیلی زیاد است». امام خمینی(ره)

 

اعتکاف: «خلوت و پرهیز از کثرت است... .» (آیة اللَّه جوادی آملی )

اعوذ بالله من الشیطان الرجیم،

 بسم اللَّه الرحمن الرحیم.

مهمترین راه بری عبادت همان خلوت و پرهیز از کثرت است. هر چه انسان از کثرت فاصله داشته باشد در عبادت کامیاب تر است و اعتکاف هم از همین جهت محترم و معتبر است. مردان الهی دو گروهند، اوحدی از آنها در عین حال که در کثرتند، کثیر را نمی بینند و آن واحد «خالق کثیر» را می نگرند و کثیر را جز آیات او نمی دانند و نمی بینند، ولی بری اوساط از مردان الهی و عبادی، باید زمان و زمینی فراهم بشود که این ها از کثرت محفوظ بمانند. شب و مخصوصاً سَحَر که بسیاری از مردم خوابند و کثرتی مزاحم کسی نیست. بری رازگویی با ذات اقدس الهی بسیار مناسب است، لذا فرمود: «انَّ ناشئةَ اللیل هی اشدّ وطئاً و اقوم قیلاً»، سحرخیزی نشئه خاص خودش را دارد. و برای پرهیز از کثرت (بسیار مناسب) است. جریان اعتکاف هم بری همین منظور پیش بینی و طراحی شده و اصلش مربوط به اعتکاف رسول گرامی صلی الله علیه وآله در ماه مبارک رمضان است. ماه مبارک رمضان مخصوصاً دهه ی سوم جی اعتکاف است.

در اعتکاف شرایطی بازگو شده است که مهم ترینش روزه گرفتن است. همانطوری که نماز بدون طهارت نیست «لا صلاة الاّ بطهور» اعتکاف هم بدون روزه صحیح نیست، «لا اعتکاف الاّ بصوم». بدون وضو نماز صحیح نیست و بدون روزه اعتکاف صحیح نیست. همان طوری که طهارت مقدمه است بری نماز و نماز عمود دین می شود. روزه نیز زمینه ی فلاح و تقوا است و با همه ی جلال و شکوهی که دارد شرط اعتکاف است.

مطلب دیگر آن است که اعتکاف از یک جهت شبیه حال احرام حج است. اگر چه روزه دار از بعضی از امور در روز ممنوع است، اما در شب همان امور بری او حلال و رواست. لکن در حال اعتکاف همان کارهایی که در روز بری روزه دار ممنوع بود برخی از آن کارها،در شب هم بری معتکف ممنوع است. نظیر حال احرام که شب و روز ندارد، اگر روز بری محرم، صید حیوانات صحرایی ممنوع است در شب هم ممنوع است و کارهی دیگر. «لا رفث و لا فسوق و لا جدال فی الحج» لیل و نهار ندارد و شب و روزش یکسان است. بنابر این در مدت این سه روز که شخص، مهمان خداست و نام معتکف در خانه او - آن هم در مسجد جامع یا در مسجدی که نماز جمعه خوانده می شود، یا مسجدی که جمعیت قابل توجهی در آن عبادت اقامه می کنند که جامع بر او صادق باشد - در چنین مکانی وقتی کسی به اعتکاف نشست، لیل و نهار بری او یکسان است از آن لذت های شهوانی و مانند آن در تمام این حالت باید پرهیز کند.

کسانی که رغبت به اعتکاف دارند «شوقاً الی الثواب» است نه «خوفاً من العقاب». کارهای واجب را گاهی ممکن است انسان برای ترس از دوزخ انجام دهد، ولی کارهای اعتکاف و مانند آن که ثواب دارد و مستحب است اینها بری ترس از عذاب نیست، زیرا واجب نیست که اگر ترک کردند، دوزخ بروند، مستحب است و چون مستحب است بری شوق به ثواب است، لکن معتکفان دو قسم اند اوساطی از اهل اعتکاف، در جات فضیلت و ثواب و بهشت را می طلبند و اوحد ی از اهل اعتکاف محبوب و دل آرام را می طلبند، همان است که گفته می شود «ألا به ذکر اللَّه تطمئن القلوب» این قراردادی و از سنخ مفاهمه نیست.

آنچه که آرایش دل ماست برابر سوره ی حجرات ایمان به خداست، که «حبّب الیکم الایمان و زیّنه فی قلوبکم» آرایش دل و زینت و زیور است.

اعتکاف برای آن است که اولاً دل های بی زیور آرایش پیدا کند، و ثانیاً دل های ناآرام، آرام بشود. فضای دانشگاه چنین فضایی است. دانشجویان عزیز و همچنین طلاب حوزوی که در دوران جوانی توفیق تشرّف اعتکاف را داشته و دارند، عنایت دارند که به دنبال دل آرا و دل آرامند و هیچ کسی در درون آنها نیست که از آرایش قلب آن ها با خبر یا از آرامش دل آنها مستحضر باشد. تنها خود آنها در صورتی که سری به دل بزنند و مراقب و مواظف آرایش و آرامش دل باشند، یک چنین حالی در اعتکاف به دست می آورند زیرا اولاً انسان در این سه روز از بسیاری امور فاصله می گیرد، ثانیاً به درون خود سری می زند و ثالثاً درون آفرین را در درون خود مشاهده می کند و رابعاً با او سخن گفته و مناجات می کند، مخصوصاً با دعاهای پر فیض ماه رجب، آن گاه است که احساس می کند اگر نقصی دارد این نقص را، «او» به کمال تبدیل می کند اگر عیبی دارد این عیب را، «او» به صحت تبدیل می کند، چون وقتی خدا را مشاهده کرد آثار الهی را می بیند. یک معتکف وقتی خلوت کرده و از کثرت به وحدت و از بیرون به درون و از غیر به یار آمده است، از مخلوق به خالق رسیده است و از ناآرامی و اضطراب به آرامش بار یافته است.

انسان در حال اعتکاف وقتی خلوت کرد و او را عبادت کرد و با او مذاکره و زمزمه کرد، می یابد که آنچه در جهان خلقت است همه اش حجاب است، یا حجاب درون و یا حجاب بیرون و این حجاب ها آیت و علامت و نشانه اند. هم حجاب های ظلمانی را و هم حجاب های نورانی را باید برطرف کرد. این همان تقرب الی اللَّه است. وقتی که یک معتکف به خود آمد و جهان را با این منظر دید و عینک قرآن را بر چشم گذاشت، و از منظر قرآن به عالم و آدم نگاه کرد، می بیند همه این میناگری ها کار اوست.

ما سعی و کوشش و هدف والی مان در اعتکاف این باشد که به دل آرام و دل آرایمان برسیم، آنگاه بسیاری از مسائل برای ما حل می شود. اولاً لذت ما فوق لذت های دیگران خواهد بود، ثانیاً هرگز از آلودگی لذت نمی بریم، ثالثاً دیگر کسی به ما نخواهد گفت رانت خواری نکن، ربا خواری نکن، دروغ نگو، غیبت نکن، چون بوی بد این عَفِن ها را استشمام می کنیم، این ها فایده ی اعتکاف است. البته ثواب هم در آن محفوظ است بهشت هم در آن محفوظ است، اما آن هدف برین و والا که به همت انسان اوحدی وابسته است از این قبیل است. امیدواریم ذات اقدس الهی، توفیق اعتکاف را به همگان، مخصوصاً طلاب جوان و دانشجویان عزیز مرحمت بفرماید و هدف والی معتکفان که شهود آن محبوب دل آرا و دل آرام است، بهره ی همه معتکفان بشود.

(برگرفته از پیام سال 1385 آیة اللَّه جوادی(دامت برکاته) به دانشجویان معتکف)

 

در ادامه به چند پرسش و پاسخ توجه کنید:

مفهوم اعتکاف

اعتکاف به چه معنا است؟

«اعتکاف»، در لغت به معنی توقف در جایی است و در اصطلاح فقه، عبارت است از: «ماندن حداقل سه روز در مسجد، به قصد عبادت خداوند با شرایطی خاص»

 

اهمیت اعتکاف

اصولاً دور شدن از جهان مادی و ملازمت مسجد و دوام ذکر و عبادت خدا، به تنهایی و بدون عنوان اعتکاف نیز ارزشی والا و اهمیتی فراوان دارد، ولی هیچ‏گاه به پای اعتکاف نمی‏رسد. اهمیت اعتکاف در دیدگاه پیامبر گرامی اسلام تا آنجاست که همه ساله دست‏کم ده روز را به انجام آن می‏گذراند و با این عمل، دیگران را نیز به همراهی خود در این سنت عبادی فرا می‏خواند. امام رضا علیه‏السلام دراین‏باره می‏فرماید: «جنگ بدر در ماه رمضان بود و به همین دلیل، پیامبر نتوانست در مسجد معتکف شود. بنابراین، سال بعد بیست روز به اعتکاف پرداخت: ده روز برای آن سال و ده روز به عنوان قضای سال گذشته».

 

اهمیت و فضیلت اعتکاف در قرآن

اعتکاف در لغت به معنای حبس و توقف و رو کردن به چیزی است با تعظیم و تکریم؛ و در اصطلاح، به معنای توقف و ماندن سه روز و بیشتر از آن در مسجد جامع می باشد(1)

قرآن کریم در آیاتی به مسئله اعتکاف اشاره کرده است؛ از جمله به حضرت ابراهیم و اسماعیل علیهما السلام فرمان می دهد که خانه خدا را برای طواف کنندگان و معتکفان و نمازگزاران آماده سازید، آنجا که فرمود:« وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَیْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْنًا وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِیمَ مُصَلًّى وَعَهِدْنَا إِلَى إِبْرَاهِیمَ وَإِسْمَاعِیلَ أَنْ طَهِّرَا بَیْتِیَ لِلطَّائِفِینَ وَالْعَاکِفِینَ وَالرُّکَّعِ السُّجُودِ؛ و[ به خاطر بیاورید] هنگامی که خانه کعبه را محل بازگشت و مرکز امن برای مردم قرار دادیم، و [برای تجدید خاطره] از مقام ابراهیم، عبادتگاهی برای خود انتخاب کنید، و ما به ابراهیم و اسماعیل امر کردیم که : خانه ی مرا برای طواف کنندگان و معتکفان و رکوع کنندگان و سجده کنندگان پاک و پاکیزه است»(2)

این آیه شریفه به صراحت از اعتکاف در مسجد الحرام سخن به میان آورده است، ولی از آنجا که همه مساجد خانه های خداوند در روی زمین هستند،3 اعتکاف در هر یک از آنها در صورت جامع بودن مورد توجه خداوند است و دارای پاداش فراوان؛ البته با حفظ مراتب و درجات مساجد(3)

در آیه ای دیگر به یکی از احکام اعتکاف در مسجد پرداخته می فرماید:« وَلا تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنْتُمْ عَاکِفُونَ فِی الْمَسَاجِدِ تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ فَلا تَقْرَبُوهَا کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ آیَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ ؛ و در حالی که در مساجد به اعتکاف پرداخته اید، با زنان آمیزش نکنید. این مرزهای الهی است؛ پس به آن نزدیک نشوید! خداوند این چنین آیات خود را برای مردم روشن می سازد، باشد که پرهیزگار گردند»(4)

آیه فوق علاوه بر بیان یکی از احکام اعتکاف، این مسئله را بیان می کند که اعتکاف اختصاص به مسجد الحرام و یا مسجد النبی ندارد، بلکه در مساجد دیگری نیز می توان اعتکاف کرد.

 

گلچینی از بیانات رهبر  انقلاب در مورد اعتکاف

*برنامه‌های جمعی اعتکاف با خلوت هر کدام از معتکفین منافات پیدا نکند من همین جا به مسئولین مربوط - در این امور اعتکافها - یک سفارشی بکنم:اگرچه که اجتماع هزاران نفر در جاهای مختلف یک فرصت خوبی است و شنیده ایم بعضی از مسئولین مساجد، در این فرصتها برنامه های جمعی می گذارند که مثلا افراد، بیشتر استفاده بکنند، لکن من می خواهم عرض بکنم این برنامه های جنبی مراکز اعتکاف، جوری نباشد که با خلوت هر کدام از معتکفین منافات پیدا کند.

 

* من در این ایام اعتکاف، صحیفه سجادیه را توصیه می کنم. این صحیفه سجادیه واقعا کتاب معجزنشانی است. خوشبختانه حالا ترجمه هم شده و ترجمه هایی هست. سال گذشته ترجمه خوبی از صحیفه سجادیه را به من دادند و آن را دیدم، ترجمه بسیار خوبی است. از این معارف موجود در دعاهای حضرت علی بن حسین (سلام الله علیه) در صحیفه سجادیه، استفاده کنند، بخوانند، تامل کنند.

 

*رجب، ماه صفا دادن به دل و طراوت بخشیدن به جان است. ماه توسل، خشوع، ذکر ، توبه، خودسازی و پرداختن به زنگارهای دل و زدودن سیاهی‌ها و تلخی‌ها از جان است. دعای ماه رجب، اعتکاف ماه رجب، نماز ماه رجب، همه وسیله‌ای است برای این که ما بتوانیم دل و جان خود را صفا و طراوتی ببخشیم. سیاهی ها ، تاریکی‌ها و گرفتاری‌ها را از خود دور کنیم و خودمان را روشن سازیم.

 

اعتکاف در ادیان دیگر

کسی به درستی نمی داند که این عبادت، از چه زمانی آغاز و کیفیت اجزا و شرایط آن در بدو شکل گیری چه چیزهایی بوده است.

 

با توجه به آیه 125 سوره بقره، می توان نتیجه گرفت که اعتکاف عملی بوده که در شریعت ابراهیم از مناسک و عبادات الهی محسوب می شده. و پیروان ایشان به این عمل مبادرت می ورزیدند و لذا ابراهیم و اسماعیل (ع) از طرف خداوند موظف شده بودند تا محیط لازم را برای برپایی این مراسم مهیا سازند. واگذاری این مسؤولیت خطیر به آنها، گواه بزرگی بر اهمیت عباداتی چون حج، اعتکاف و نماز در پیشگاه خداوند است.

 

حضرت موسی (ع) با آن که مسؤولیت سنگین رهبری و هدایت امت را به دوش داشت، برای مدت زمانی آنان را ترک و برای خلوت با محبوب خویش به خلوتگاه کوه طور شتافت. او در پاسخ به پرسش خداوند که فرمود: چرا قوم خود را رها کردی و با عجله به سوی ما شتافتی؟ عرض کرد: پروردگارا! به سوی تو آمدم تا از من راضی شوی (طه :83و84)

 

بیت المقدس از مکانهایی بود که همواره عده زیادی از انسانها، برای اعتکاف در آن گرد می آمدند و به راز و نیاز با پروردگار خویش مشغول می شدند. بزرگ این گروه، حضرت زکریا (ع) بود و از جمله کسانی که در امر اعتکاف سرپرستی می نمود حضرت مریم (ع) است. قرآن در این باره می فرماید: "وَ کَفّلَها زَکَریا کُلَّما دَخَلَ عَلَیها زَکَریا المِحرابَ وَجَدَ عِندَها رِزقاً؛ کفالت او (مریم) را زکریا بر عهده گرفت و هر زمان که به محل عبادت او می رفت برای او غذایی مهیا می دید (عمران37)

 

از قرآن مجید (مریم16و 17) استفاده می شود که حضرت مریم (ع) آنگاه که به افتخار ملاقات با فرشته الهی نایل آمد از مردم بریده بود و در خلوت به سر می برد.

 

علامه طباطبائی می فرماید: گویا مقصود از دوری مریم از مردم، بریدن از آنان و روی آوردن به اعتکاف برای عبادت بوده است.

 

 ----------------------

1. راغب اصفهانی، المفردات، ص 343. مجمع البحرین؛ ج7، ص103.

2. بقره/125

3. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار،ج83،ص383.

4. بقره/187.